Weerstandsvermogen, risicobeheersing en financiële kengetallen

Inleiding

Voor een goed inzicht in onze financiële positie is het van belang om inzicht te krijgen in de potentiële mee- en tegenvallers (risico’s) en in onze mogelijkheden om deze tegenvallers op te vangen (= de weerstandscapaciteit). Dit inzicht geeft een beeld van de robuustheid van onze financiële situatie. Naast het verkrijgen van inzicht in de financiële weerbaarheid proberen wij met het uitvoeren van risicomanagement een voortschrijdend en structureel inzicht te verkrijgen in de risico’s die we lopen bij het behalen van de doelstellingen van de organisatie.

Voor de beoordeling van ons weerstandsvermogen zijn twee elementen van belang:

de weerstandscapaciteit: de middelen en mogelijkheden waarover wij (kunnen) beschikken om niet-begrote, onvoorziene kosten (risico’s) te dekken;
de risico’s: risico’s van materiële betekenis waarvoor geen maatregelen, in de vorm van bijvoorbeeld een verzekering of voorziening, zijn getroffen.

Twee maal per jaar, bij de programmabegroting en bij de jaarstukken, actualiseren we onze risico's en beoordelen we in hoeverre ons weerstandsvermogen toereikend is. Dit doen we aan hand van de gestelde kaders uit de vastgestelde nota risicomanagement en weerstandsvermogen (2021). De beschikbare weerstandscapaciteit zoals deze blijkt uit deze jaarrekening zetten we af tegen de geactualiseerde en gekwantificeerde risico-inventarisatie per maart 2023.

In deze paragraaf gaan wij achtereenvolgens in op de beschikbare weerstandscapaciteit en de wijze waarop deze is berekend, de benodigde weerstandscapaciteit en het risicoprofiel waarop dit is gebaseerd en de relatie tussen de benodigde en de beschikbare weerstandscapaciteit. Tot slot gaan we in op een aantal financiële kengetallen.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Tot de weerstandscapaciteit van de gemeente worden gerekend:
• De algemene reserves
• De onbenutte belastingcapaciteit OZB
• De begrotingsruimte

Algemene reserves
Onder onze algemene reserves verstaan we de algemene reserve en de reserve Grondbedrijf. De boekwaarde van de algemene reserve per 31 december 2022 bedraagt € 15,2 miljoen en de omvang van de reserve grondbedrijf € 31,0 miljoen.

De onbenutte belastingcapaciteit OZB
De onbenutte belastingcapaciteit is de extra ruimte die we hebben om de belastinginkomsten te maximaliseren. In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgelegd dat we hiervoor de ruimte hanteren die er is ten opzichte van de artikel 12 normen voor een redelijk belastingpeil.

De norm (redelijk peil OZB voor 2022), zoals vastgesteld in de meicirculaire 2022, bedraagt voor het jaar 2023 0,1729% van de totale WOZ waarde. Toepassing van deze norm op de totale WOZ-waarde van Nieuwegein leidt tot een bedrag van € 21,9 miljoen. Afgezet tegen de opbrengst OZB in 2022 ad € 19, 2 mln. betekent dat een onbenutte belastingcapaciteit OZB van € 2,7 mln. We zien dat de ontwikkeling van de tarieven in Nieuwegein afwijken van die in het hele land.

Voor de riool- en afvalstoffenheffing geldt dat sprake is van vrijwel kostendekkende tarieven (zie paragraaf lokale heffingen). Dit betekent dat er geen sprake is van onbenutte belastingcapaciteit.

Beschikbare weerstandscapaciteit
Op grond van bovengenoemde uitgangspunten kan de beschikbare weerstandscapaciteit als volgt worden weergegeven:

Beschikbare weerstandscapaciteit (bedragen x € 1.000)	Stand per 31-12-2022
Algemene reserve	15.192
Onbenutte belastingcapaciteit	2.700
Reserve grondbedrijf	31.049
Totale beschikbare weerstandscapaciteit	48.941

Nb.: deze weerstandscapaciteit is berekend aan de hand van de gegevens uit de jaarrekening, de voorgestelde resultaatbestemming is hier niet in verwerkt.

Benodigde weerstandscapaciteit
Om het weerstandsvermogen te kunnen beoordelen moet de beschikbare weerstandscapaciteit afgezet worden tegen de risico's.

Voor deze jaarrekening zijn de risico's per 1 maart 2023 in kaart gebracht. Het totale ingeschatte maximale gevolg op basis van kansberekening van alle geïnventariseerde risico's medio februari 2022 bedraagt afgerond € 68 miljoen. Door de maximale gevolgen van de individuele risico's bij elkaar op te tellen ontstaat een te negatief oordeel over het weerstandsvermogen. Het is immers vrijwel zeker dat niet alle risico’s zich tegelijkertijd voor zullen doen. Daarnaast zal niet ieder risico zich daadwerkelijk in de maximale omvang voordoen. Om deze overschatting van risico's te voorkomen is gebruik gemaakt van risicosimulatie (de Monte Carlo methode). In de nota risicomanagement en weerstandsvermogen is vastgesteld dat voor de bepaling van de benodigde weerstandscapaciteit wordt uitgegaan van een risicosimulatie waarbij een zekerheidspercentage van 90% wordt gehanteerd. Uit de uitgevoerde risicosimulatie volgt dat met 90% zekerheid een bedrag van € 11,7 miljoen voldoende is om alle risico's van de gemeente te kunnen afdekken (de benodigde weerstandscapaciteit).

Er zijn gemeentebreed vele risico's in beeld. Dit betreft niet alleen financiële risico's, maar ook bijvoorbeeld juridische, personele en imagorisico's. In onderstaande tabel presenteren wij alleen de belangrijkste financiële risico's voor wat betreft kans en gevolg. In de berekening van de benodigde weerstandscapaciteit zijn uiteraard alleen financiële risico's meegenomen. Zoals opgemerkt wordt de totale omvang van de benodigde weerstandscapaciteit berekend op basis van kansberekening, terwijl in het hieronder opgenomen staatje de maximale omvang van individuele risico's is opgenomen. Een vergelijking van deze bedragen is derhalve niet relevant.

Onderstaand overzicht omvat de belangrijkste (in omvang dan wel kans) risico's:

Risico	Kans	Maximaal financieel gevolg
Belangrijkste financiële risico's	Kans	Maximaal financieel gevolg
Risico's grondexploitatie*	divers	€ 23,5 mln.
Onvoldoende accres Gemeentefonds	15%	€ 3,0 mln.
Ontwikkelingen Verbindion	5%	€ 2,5 mln
Financiële gevolgen ziekteverzuim	60%	€ 2,0 mln.

* Dit betreft de uitkomsten van de afzonderlijk voor deze exploitaties uitgevoerde analyse en de daarop toegepaste risico-simulatie naar de stand van maart 2023.

Belangrijkste wijzigingen in de risico's:
Zoals hiervoor weergegeven actualiseren we twee keer per jaar onze risico's. De laatste keer was in september 2022 voor de begroting 2023. We zien een toename van de risico's. Zowel in omvang als ook wat betreft de kans dat eer risico optreedt. Dat heeft globaal gezien vooral te maken met de toenemende onzekerheid in de wereld en het effect daarvan op de overheidsfinanciën en inflatie.

Ten opzichte van deze laatste inventarisatie hebben zich de volgende wijzigingen voorgedaan:

Allereerst is het totaal van de risico's voor het grondbedrijf verder toegenomen. Het maximale financiële gevolg bedraagt € 28,1 miljoen. Dit wordt vooral veroorzaakt door toegenomen onzekerheid met betrekking tot de opbrengsten verkoop City en Rijnhuizen-Noord. Ook het risico op een lagere opbrengst binnen het Klooster voor wat betreft deelgebied 4 is meegenomen. Verder is het risico op hogere kosten op de verschillende exploitaties hoger ingeschat.
De hoge inflatie in 2022 en het effect daarvan op CAO's waaronder die voor gemeenten leidt tot hogere kosten voor gemeenten. Binnen de afgesproken systematiek worden deze kosten gecompenseerd via de algemene uitkering uit het Gemeentefonds. De wijze van berekenen brengt echter het risico met zich mee dat deze compensatie tekort schiet.
De investeringen door Verbindion waar de gemeente voor garant staat brengen een risico met zich mee. Enerzijds dat er een beroep wordt gedaan op de garantstelling, anderzijds dat de waardering van Verbindion op de gemeentelijke balans moet worden bijgesteld. De kans daarop achten wij niet heel groot. Het bedrag wordt ingeschat op € 2,5 mln..

Het ziekteverzuimpercentage over 2022 bedroeg 8,6%. Sinds jaren wordt ambtelijk extra capaciteit vrijgemaakt voor beheersing en voorkomen ziekteverzuim. Tegelijkertijd hebben we ook in 2022 nog te maken met de effecten van corona, zowel qua ziekmeldingen als werkdruk. Het risicobedrag is bepaald op de extra kosten die moeten worden gemaakt om de uitval van het voorkoombare ziekteverzuim op te vangen. De ondergrens is het niet-beïnvloedbare verzuim. Dit is 4%.
Een risico dat niet meer is opgenomen betreft de stijging van de energiekosten voor de gemeentelijke accommodaties. Deze is inmiddels in de ramingen verwerkt en daarmee als risico opgelost.

Relatie benodigde en beschikbare weerstandscapaciteit
De benodigde weerstandscapaciteit die uit de risicosimulatie voortvloeit, kan worden afgezet tegen de beschikbare weerstandscapaciteit. De uitkomst van die berekening vormt de ratio voor het weerstandsvermogen.

Beschikbare weerstandscapaciteit:	€ 48,9
	---------------	= Ratio weerstandsvermogen:	4,2
Benodigde weerstandscapaciteit:	€ 11, 7

De verhouding tussen de benodigde weerstandscapaciteit, gebaseerd op de risico-inventarisatie en de beschikbare weerstandscapaciteit, gebaseerd op de omvang van onze reserves (exclusief de resultaatsbestemming over 2022), is meer dan ruim voldoende. Ten opzichte van de jaarrekening 2021 is de ratio toegenomen. Ondanks het feit dat de risico's zijn toegenomen. De stijging van de ratio is het gevolg van een nog hogere toename (relatief gezien) van de beschikbare weerstandscapaciteit.

Financiële kengetallen
Sinds 2015 is in het Besluit Begroting en Verantwoording vastgelegd dat over een aantal financiële kengetallen moet worden gerapporteerd. Deze kengetallen zijn bedoeld om inzicht te geven in de financiële weer- en wendbaarheid van de gemeente. Hiermee krijgt de raad gemakkelijker inzicht in de financiële positie van de gemeente en in de baten en lasten. Deze kengetallen vormen een verbinding tussen de verschillende aspecten die de raad in de beoordeling van de financiële positie kan betrekken om daar een verantwoord oordeel over te kunnen geven. De kengetallen leveren daarmee ook een bijdrage aan de kaderstellende en controlerende rol.
Hieronder presenteren wij de kengetallen van Nieuwegein over rekening 2020, begroting 2021 en jaarrekening 2021.

	jaarrekening 2021	begroting 2022	jaarrekening 2022
netto schuldquote	58	65	46
netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen	64	70	51
solvabiliteitsratio	31%	25%	29%
structurele exploitatieruimte	0,16%	1,82%	0,36%
kengetal grondexploitatie	3,37	0,7	6,21
belastingcapaciteit	95%	97%	90%

Hieronder lichten wij de kengetallen toe.

Netto schuldquote: De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen (baten). Het geeft hiermee een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Onze netto schuldquote laat een dalende trend zien ten opzichte van 2021. Ondanks een stijgend leningensaldo daalt de quote. Dit heeft vooral te maken met de incidenteel fors hogere ontwikkeling van de baten ten opzichte van vorig jaar. Laten we de incidentele baten voor 2022 buiten beschouwing dan komt de schuldquote op 61%. Ter duiding van het kengetal geeft de VNG aan dat een kengetal boven de 100% een aanleiding voor alertheid is.
Netto schuldquote min verstrekte leningen: Zie de definitie hierboven, met de correctie voor doorgeleende bedragen (kapitaalverstrekkingen aan verbonden partijen). Dit kengetal vertoont dezelfde ontwikkeling als de netto schuldquote.
Solvabiliteit: Onder de solvabiliteitsratio wordt het eigen vermogen als percentage van het totale vermogen verstaan. Als signaalwaarde voor de solvabiliteitsratio geldt een percentage van 20%. Nieuwegein zit daar boven. Ten opzichte van de jaarrekening 2021 zien we een licht dalende trend: Ons eigen vermogen is toegenomen, maar het vreemd vermogen is relatief meer toegenomen. Ten opzichte van de begroting 2022 is de solvabiliteit iets toegenomen. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het eigen vermogen.
Structurele exploitatieruimte: Dit kengetal is van belang om te kunnen beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen. Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. (structurele saldo/ totale baten). Een positief getal betekent dat incidentele lasten deels uit structurele middelen worden gedekt en dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten (waaronder de rente en aflossing van een lening) te dekken. Een negatief getal betekent dat structurele lasten deels uit incidentele baten worden gedekt. In de jaarrekening 2022 zijn de structurele baten hoger dan de structurele lasten, dit is positief, ten opzichte van de begroting zien we wel een afwijking, dat wordt vooral veroorzaakt door de fors hogere baten, de noemer in deze berekening.
Kengetal grondexploitatie: Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten. Hoe lager dit getal des te minder afhankelijk is de gemeente van de resultaten van het grondbedrijf. Ten opzichte van 2021 is sprake van een stijging van dit kengetal. Dit wordt veroorzaakt door een stijgende voorraadpositie, voornamelijk City.
Belastingcapaciteit: De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het kengetal belastingcapaciteit vergelijkt de woonlasten (OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing) van een gemiddeld gezin in Nieuwegein met landelijke cijfers. Onze woonlasten liggen op 90% van het landelijk gemiddelde. Dit is een daling van de trend ten opzichte van voorgaande jaren. De belastingdruk in Nieuwegein stijgt minder snel dan het landelijk gemiddelde.

Netto schuldquote:
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen (baten). Het geeft hiermee een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Onze netto schuldquote laat een dalende trend zien ten opzichte van 2021. Ondanks een stijgend leningensaldo daalt de quote. Dit heeft vooral te maken met de incidenteel fors hogere ontwikkeling van de baten ten opzichte van vorig jaar. Laten we de incidentele baten voor 2022 buiten beschouwing dan komt de schuldquote op 61%. Ter duiding van het kengetal geeft de VNG aan dat een kengetal boven de 100% een aanleiding voor alertheid is.

Netto schuldquote min verstrekte leningen:
Zie de definitie hierboven, met de correctie voor doorgeleende bedragen (kapitaalverstrekkingen aan verbonden partijen). Dit kengetal vertoont dezelfde ontwikkeling als de netto schuldquote.

Solvabiliteit:
Onder de solvabiliteitsratio wordt het eigen vermogen als percentage van het totale vermogen verstaan. Als signaalwaarde voor de solvabiliteitsratio geldt een percentage van 20%. Nieuwegein zit daar boven. Ten opzichte van de jaarrekening 2021 zien we een licht dalende trend: Ons eigen vermogen is toegenomen, maar het vreemd vermogen is relatief meer toegenomen. Ten opzichte van de begroting 2022 is de solvabiliteit iets toegenomen. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het eigen vermogen.

Structurele exploitatieruimte:
Dit kengetal is van belang om te kunnen beoordelen welke structurele ruimte een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen. Dit kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is, doordat wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten en deze worden vergeleken met de totale baten. (structurele saldo/ totale baten).
Een positief getal betekent dat incidentele lasten deels uit structurele middelen worden gedekt en dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten (waaronder de rente en aflossing van een lening) te dekken. Een negatief getal betekent dat structurele lasten deels uit incidentele baten worden gedekt. In de jaarrekening 2022 zijn de structurele baten hoger dan de structurele lasten, dit is positief, ten opzichte van de begroting zien we wel een afwijking, dat wordt vooral veroorzaakt door de fors hogere baten, de noemer in deze berekening.

Kengetal grondexploitatie:
Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten. Hoe lager dit getal des te minder afhankelijk is de gemeente van de resultaten van het grondbedrijf. Ten opzichte van 2021 is sprake van een stijging van dit kengetal. Dit wordt veroorzaakt door een stijgende voorraadpositie, voornamelijk City.

Belastingcapaciteit:
De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het kengetal belastingcapaciteit vergelijkt de woonlasten (OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing) van een gemiddeld gezin in Nieuwegein met landelijke cijfers. Onze woonlasten liggen op 90% van het landelijk gemiddelde. Dit is een daling van de trend ten opzichte van voorgaande jaren. De belastingdruk in Nieuwegein stijgt minder snel dan het landelijk gemiddelde.